Đất mặn - Thách thức và cơ hội cho người nông dân Việt Nam

I. Giới thiệu về đất mặn: định nghĩa, nguyên nhân hình thành, đặc điểm, phân bố

Đất mặn là loại đất có hàm lượng muối hòa tan cao trong dung dịch đất hoặc trên bề mặt keo đất, ảnh hưởng xấu đến sự sinh trưởng và phát triển của cây trồng. Theo quan điểm của nông nghiệp, đất mặn là những loại đất có độ dẫn điện lớn hơn 4 dS/m ở 25oC (Richards 1954) tương đương với nồng độ muối hòa tan khoảng 2,56 ‰ (cách tính thông thường tại Việt Nam). Ngoài ra, còn có một cách định nghĩa đất mặn được sử dụng phổ biến hơn, đó là: đất chứa nhiều muối hòa tan (1 – 1,5% hoặc hơn). Những loại muối tan thường gặp trong đất mặn là NaCl, Na2SO4, CaCl2, CaSO4, MgCl2, NaHCO3…

1. Nguyên nhân hình thành đất mặn có thể do yếu tố tự nhiên hoặc do hoạt động của con người. Yếu tố tự nhiên bao gồm:

Nước biển xâm nhập vào các vùng ven biển hay các vùng thấp trũng do thủy triều, sóng biển hay gió mùa Đông Bắc gây ra. Nước biển mang theo muối và lắng đọng trên bề mặt hoặc xâm nhập vào các lớp đất dưới.
Nước ngầm nhiễm mặn do có nguồn gốc từ nước biển hay từ các lớp đá muối trong lòng đất. Nước ngầm này có thể ngấm lên bề mặt qua các khe nứt hay các giếng khoan và tạo thành các vùng đất mặn.
Sự bay hơi quá mức của nước trên bề mặt đất do khí hậu khô hanh hay thiếu nguồn nước tưới tiêu. Khi nước bay hơi, muối sẽ bị cô lập lại trên bề mặt hoặc trong các lỗ chân lông của đất.

Yếu tố do con người gây ra bao gồm:

Sử dụng quá mức nước ngầm hay nước sông để tưới tiêu cho cây trồng. Điều này làm giảm mực nước ngầm hay nước sông và tạo điều kiện cho nước biển xâm nhập sâu vào trong nội địa.
Sử dụng quá mức phân bón vô cơ hay phun thuốc trừ sâu có chứa muối. Điều này làm tăng hàm lượng muối trong đất và gây nhiễm mặn cho đất. Một số loại phân bón vô cơ có chứa muối là: phân urê, phân kali clorua, phân kali sunfat, phân amoni sunfat… Một số loại thuốc trừ sâu có chứa muối là: thuốc diệt cỏ paraquat, thuốc diệt nấm mancozeb, thuốc diệt sâu malathion…
Thực hiện các dự án giải tỏa đất đai để xây dựng các công trình đô thị, du lịch, sân golf… Điều này làm mất đi các khu vực đất canh tác truyền thống của người nông dân và làm giảm khả năng tự chủ về lương thực. Ngoài ra, các công trình này cũng có thể gây ô nhiễm môi trường và làm tăng nguy cơ xâm nhập mặn cho các khu vực xung quanh.

2. Đặc điểm của đất mặn là:

Thành phần cơ giới nặng, tỷ lệ sét cao: 50%- 60%. Chứa nhiều muối tan: NaCl, Na2SO4. Phản ứng trung tính hoặc hơi kiềm.
Nghèo mùn, nghèo đạm. Hoạt động của vi sinh vật yếu.

3. Phân bố của đất mặn:

Đất mặn phổ biến ở các vùng ven biển hay các vùng thấp trũng có khí hậu khô hanh hay nhiệt đới gió mùa. Theo ước tính của Tổ chức Nông lương Liên hợp quốc (FAO), diện tích đất mặn trên thế giới khoảng 831 triệu ha, chiếm khoảng 6% tổng diện tích đất canh tác. Các quốc gia có diện tích đất mặn lớn nhất là: Trung Quốc (100 triệu ha), Australia (84 triệu ha), Mỹ (46 triệu ha), Pakistan (39 triệu ha), Iran (25 triệu ha)…

Tại Việt Nam, diện tích đất mặn khoảng 1,2 triệu ha, chiếm khoảng 3,6% tổng diện tích đất canh tác. Đất mặn tập trung chủ yếu ở các tỉnh ven biển từ Quảng Ninh đến Kiên Giang và các tỉnh Đồng bằng sông Cửu Long. Trong đó, các tỉnh có diện tích đất mặn lớn nhất là: Kiên Giang (200 nghìn ha), Bạc Liêu (150 nghìn ha), Cà Mau (140 nghìn ha), Sóc Trăng (120 nghìn ha), Trà Vinh (100 nghìn ha)…

II. Tác hại của đất mặn đối với cây trồng và người nông dân

Đất mặn gây ra những tác hại lớn đối với cây trồng và người nông dân, bao gồm:

Gây hạn sinh lý cho cây trồng: Đây là hiện tượng cây trồng không thể hấp thụ đủ nước và chất dinh dưỡng từ đất do áp suất thẩm thấu của dung dịch đất cao hơn áp suất thẩm thấu của rễ cây. Khi đó, cây trồng sẽ bị mất nước, khô héo, vàng lá, rụng hoa quả. Ngoài ra, muối còn gây ức chế sự tổng hợp cytokinin - một loại hormon kích thích sự phân chia tế bào và sinh trưởng của cây.
Kìm hãm sự sinh trưởng của cây trồng: Đây là hiện tượng cây trồng phát triển chậm, kém khỏe, có chiều cao và khối lượng thấp hơn so với bình thường. Nguyên nhân là do muối ảnh hưởng đến sự vận chuyển và phân bố các chất đồng hoá trong mạch libe của cây, cũng như rối loạn tính thấm của màng tế bào. Muối còn làm giảm hoạt động của các enzyme quan trọng trong quá trình sinh lý của cây.
Giảm năng suất và chất lượng của cây trồng: Đây là hậu quả trực tiếp của việc hạn sinh lý và kìm hãm sinh trưởng của cây trồng do đất mặn. Cây trồng sẽ cho ít hoa quả hơn, hoa quả nhỏ xíu, ít dinh dưỡng, dễ bị sâu bệnh tấn công. Theo ước tính của FAO, đất mặn làm giảm khoảng 50% năng suất lúa gạo và khoảng 30% năng suất các loại cây khác.
Ảnh hưởng đến thu nhập và đời sống của người nông dân: Đây là hậu quả gián tiếp của việc đất mặn gây hại cho cây trồng. Người nông dân sẽ mất đi nguồn thu nhập chính từ sản xuất nông nghiệp, phải chi tiêu nhiều hơn cho việc mua phân bón, thuốc trừ sâu, nước tưới… Người nông dân cũng có thể mất đi mảnh đất canh tác do giải tỏa hay xâm nhập mặn. Điều này làm giảm khả năng tự chủ về lương thực và nâng cao đời sống của người nông dân. Người nông dân có thể phải di cư sang các khu vực khác để tìm việc làm hay đầu tư vào các loại cây trồng khác có giá trị kinh tế cao nhưng cũng có rủi ro cao. Người nông dân cũng phải đối mặt với những khó khăn về mặt xã hội, văn hóa, môi trường khi phải thích nghi với những thay đổi do đất mặn gây ra.

Bài viết gợi ý: Đất phù sa - Loại đất có nhiều lợi thế cho nông nghiệp

III. Các biện pháp cải tạo và sử dụng đất mặn

Đất mặn là một loại đất khó canh tác do chứa nhiều muối hòa tan ảnh hưởng đến sự sinh trưởng và phát triển của cây trồng. Tuy nhiên, đất mặn cũng có thể được cải tạo và sử dụng hiệu quả trong nông nghiệp nếu áp dụng các biện pháp phù hợp. Sau đây là một số biện pháp cải tạo và sử dụng đất mặn phổ biến:

Biện pháp thủy lợi: Đây là biện pháp nhằm rửa mặn bằng nước mưa hay nước tưới có nồng độ muối thấp, ngăn nước biển xâm nhập bằng cách đắp đê, xây dựng hệ thống tưới tiêu, mương máng hợp lý. Biện pháp này giúp loại bỏ muối thừa ra khỏi đất, cải thiện tính chất vật lý và hóa học của đất, tạo điều kiện cho cây trồng hấp thụ nước và chất dinh dưỡng.

Biện pháp bón vôi: Đây là biện pháp nhằm giảm độ kiềm của đất mặn, cải thiện cấu trúc và khả năng thoát nước của đất, giúp cây trồng chống chịu được với muối. Vôi có tác dụng trung hòa các ion kiềm như Na+, K+, Mg2+, Ca2+ trong đất, giúp giải phóng các ion dinh dưỡng như P, K, Zn… Vôi cũng giúp kết tụ các hạt sét trong đất thành các khối lớn hơn, làm giảm diện tích bề mặt tiếp xúc với muối và tăng khả năng thoát nước.

Biện pháp canh tác: Đây là biện pháp nhằm khai thác tiềm năng của đất mặn để trồng các loại cây có khả năng chịu mặn cao, xen canh các loại cây lương thực và cây công nghiệp, áp dụng các kỹ thuật canh tác phù hợp. Biện pháp này giúp tận dụng được nguồn lợi từ đất mặn, tạo ra sản phẩm có giá trị kinh tế cao, góp phần bảo vệ môi trường và ứng phó với biến đổi khí hậu. Một số loại cây có khả năng chịu mặn cao là: lúa gạo, sắn, khoai lang, rau muống, rau cải, dừa, cây thanh long… Một số kỹ thuật canh tác phù hợp là: tăng độ sâu của ruộng, giảm mật độ trồng, tăng lượng phân hữu cơ, bón phân vô cơ có chứa kali và canxi .

IV. Những loại cây trồng phù hợp với đất mặn

Đất mặn là một thách thức lớn đối với nông nghiệp, bởi muối ảnh hưởng đến sự hấp thụ nước và chất dinh dưỡng của cây trồng, gây hạn sinh lý, kìm hãm sinh trưởng và giảm năng suất. Tuy nhiên, không phải tất cả các loại cây trồng đều nhạy cảm với muối. Có những loại cây có khả năng chịu mặn cao, có thể sinh sống và phát triển tốt trên đất mặn. Sau đây là một số loại cây trồng phù hợp với đất mặn:

Nhóm cây lương thực: Đây là nhóm cây cung cấp nguồn thực phẩm chính cho con người. Một số loại cây lương thực có thể trồng được trên đất mặn là: lúa gạo, sắn, khoai lang, rau muống, rau cải chịu mặn… Theo ước tính của FAO, có khoảng 20% diện tích lúa gạo trên thế giới bị ảnh hưởng bởi muối. Do đó, việc phát triển các giống lúa gạo chịu mặn là rất quan trọng để bảo đảm an ninh lương thực.

Nhóm cây công nghiệp: Đây là nhóm cây cung cấp nguyên liệu cho các ngành công nghiệp khác nhau. Một số loại cây công nghiệp có thể trồng được trên đất mặn là: cây dừa, cây thanh long, cây carob, cây bách chịu mặn… Các loại cây này có giá trị kinh tế cao, có thể tạo ra nhiều sản phẩm khác nhau như dầu dừa, ruột dừa, lá dừa, quả thanh long, hạt carob, gỗ bách… Các loại cây này cũng có tác dụng bảo vệ đất khỏi xói mòn và giữ ẩm.

Nhóm cây ăn quả: Đây là nhóm cây cung cấp nguồn vitamin và khoáng chất cho con người. Một số loại cây ăn quả có thể trồng được trên đất mặn là: cam, quýt , bưởi , xoài, ổi, nho và lựu chịu mặn… Các loại cây này có hương vị ngon, giàu dinh dưỡng, có thể tăng cường sức đề kháng và sức khỏe cho con người. Các loại cây này cũng có thể trang trí cho vườn nhà thêm xanh tươi và đẹp mắt .

V. Khó khăn và triển vọng của ngành nông nghiệp Việt Nam trên đất mặn

Đất mặn gây ra nhiều khó khăn cho nông nghiệp, như:

Khó khăn về nguồn nước: Đất mặn thường thiếu nước ngọt do nước biển xâm nhập vào đất liền, đặc biệt vào mùa khô. Nước biển không chỉ làm tăng độ mặn của đất mà còn làm giảm chất lượng của nước ngầm và nước mặt. Nguồn nước ngọt bị hạn chế khiến cho việc tưới tiêu cho cây trồng gặp nhiều khó khăn.

Khó khăn về chất lượng đất: Đất mặn có tính kiềm cao, cấu trúc đất kém, thoát nước kém, khả năng giữ ẩm thấp. Muối trong đất làm giảm hoạt tính của các ion dinh dưỡng như nitơ, phốt pho, kali… làm giảm khả năng cung cấp chất dinh dưỡng cho cây trồng. Muối cũng làm ức chế hoạt động của các vi sinh vật có lợi trong đất.

Khó khăn về cây trồng: Đa số các loại cây trồng không chịu được mặn, chỉ có một số ít loại cây có khả năng chịu mặn cao như dừa, thanh long, carob… Cây trồng khi gặp mặn sẽ bị suy sinh lý, héo rũ, vàng lá, chậm sinh trưởng, giảm năng suất và chất lượng.

Để giải quyết những khó khăn khi trồng trọt trên đất mặn, có thể áp dụng các giải pháp sau:

Giải pháp thủy lợi: Đây là giải pháp nhằm rửa mặn bằng nước ngọt từ các nguồn như sông, kênh, hồ chứa… hoặc bằng nước mưa. Giải pháp này giúp loại bỏ muối thừa ra khỏi đất, cải thiện chất lượng đất và nước, tạo điều kiện cho cây trồng hấp thu nước và chất dinh dưỡng. Tuy nhiên, giải pháp này cần có nguồn nước ngọt đủ lượng và chất lượng, cũng như hệ thống thủy lợi phù hợp .

Giải pháp sinh học: Đây là giải pháp nhằm lựa chọn các loại cây trồng có khả năng chịu mặn cao, phù hợp với điều kiện đất đai và thị hiếu của người tiêu dùng. Giải pháp này giúp tận dụng được tiềm năng của đất mặn, tạo ra sản phẩm có giá trị kinh tế cao, cũng như bảo vệ đa dạng sinh học. Tuy nhiên, giải pháp này cần có sự nghiên cứu và lai tạo các giống cây trồng mới, cũng như hỗ trợ kỹ thuật và tài chính cho bà con nông dân .

Giải pháp luân canh: Đây là giải pháp nhằm thay đổi các loại cây trồng theo mùa hoặc theo vụ, tùy theo độ mặn của đất và nhu cầu thị trường. Giải pháp này giúp tăng hiệu quả sử dụng đất đai, giảm áp lực cho cây trồng, cũng như phòng ngừa sâu bệnh. Tuy nhiên, giải pháp này cần có sự quan sát và theo dõi độ mặn của đất liên tục, cũng như có kế hoạch canh tác hợp lý .

Giải pháp hóa học: Đây là giải pháp nhằm sử dụng các chất hóa học để điều chỉnh độ pH của đất, làm giảm tính kiềm của muối, cũng như bổ sung các chất dinh dưỡng thiếu hụt cho cây trồng. Giải pháp này giúp cải thiện tính chất vật lý và hóa học của đất mặn, tăng khả năng sinh khối của cây trồng. Tuy nhiên, giải pháp này cần có sự kiểm soát và tuân thủ các quy định về an toàn môi trường và sức khỏe con người .

Bài viết tham khảo: Đất phèn - Nguyên nhân, tác hại và cách cải tạo hiệu quả

Trồng trọt trên đất mặn là một thách thức lớn đối với nông nghiệp Việt Nam, bởi đất mặn gây ra nhiều khó khăn về nguồn nước, chất lượng đất và cây trồng. Để giải quyết những khó khăn này, có thể áp dụng các giải pháp thủy lợi, sinh học, luân canh và hóa học. Tuy nhiên, các giải pháp này cần được thực hiện một cách khoa học và có sự hỗ trợ từ các cơ quan chức năng. Bà con nông dân cũng cần có ý thức bảo vệ môi trường và sức khỏe khi trồng trọt trên đất mặn. Bằng cách làm vậy, đất mặn không chỉ là một rào cản mà còn là một nguồn lợi cho phát triển nông nghiệp bền vững.

NÔNG NGHIỆP PHỐ - Chuỗi cửa hàng cung cấp đất trồng cây, vật tư nông nghiệp, phân bón như: phân gà nhật, phân bò, phân trùn quế..., dụng cụ làm vườn, trồng rau & hoa kiểng nơi phố thị.